Αποκριάτικα έθιμα στην Κρήτη που πιθανόν να μην γνωρίζετε

Η Κρήτη, πλούσια σε παραδόσεις, έχει και τις Απόκριες να επιδείξει πολλές όμορφες τελετουργίες.

Τα καρναβάλια μπορεί να έχουν επικρατήσει σχεδόν πλήρως σε όλη την επικράτεια του νησιού, σε ορισμένες περιοχές όμως τα έθιμά μας αναβιώνουν σε όλο τους το μεγαλείο.

Η Γέργερη του Νομού Ηρακλείου για παράδειγμα αλλά και τα χωριά του Ρεθύμνου, είναι που κρατάνε έως και σήμερα αναλλοίωτα τα περισσότερα αποκριάτικα έθιμα.

Σιβιανή μάσκα

Νότια του Νομού Ηρακλείου, στο χωριό Σίβα, η παραδοσιακή μάσκα του χωριού είναι μια από τις πιο εντυπωσιακές του Ελληνικού και του ευρύτερου μεσογειακού χώρου και από ότι πιστεύεται ήταν και μοναδική. Μέχρι και την δεκαετία του 1960, ήταν πολύ στα «φόρτε» της η Σιβιανή μάσκα. Γίνονταν με τη ρίζα του φυτού Αγαύη, του φυτού Αθάνατος όπωςονομάζεται στην Κρήτη. Το συγκεκριμένο φυτό παλιότερα χρησιμοποιούνταν για να φτιάξουν και σκοινιά. Φυτό που βρίσκεται σε αφθονία στη περιοχή της Μεσαράς εξαιτίας των καλών κλιματολογικών συνθηκών.

Λίγες μέρες πριν τις Απόκριες, ξερίζωναν το φυτό και με μία αριστοτεχνική διαδικασία έφτιαχναν τη μάσκα. Ζωγράφισαν άσπρα δόντια για να διακρίνεται η μάσκα τη νύχτα. Ομάδες 5-6 ατόμων φορώντας τη μάσκα κάνουν βόλτες στο χωριό και επισκέπτονται διάφορα σπίτια του χωριού.

Γάμος

Στη Γέργερη, ένα ζευγάρι όσο πιο άσχετο και αταίριαστο μεταξύ του, μεταμφιέζεται ως νύφη και γαμπρός και κάνουν το γύρο του χωριού.

Λεράδες

Η πιο χαρακτηριστική μεταμφίεση των Κρητών. Συναντόνται παντού σε όλη την επικράτεια του νησιού. Μασκαράδες με δεμένες γύρω από τη μέση τους και τα χέρια τους μεγάλες κουδούνες, κατά κύριο λόγο κουδούνια των αιγοπροβάτων. Στη νότια Κρήτη, οι Λεράδες έχουν αρχηγό το λεγόμενο Αράπη, που είναι ντυμένος με μαύρες προβιές προβάτων.

Αρκουδιάρηδες και αρκουδιάρικος χορός

Ένα εξαιρετικά εντυπωσιακό έθιμο που διασώζεται στη Γέργερη είναι οι αρκουδιάρηδες. Βγαίνουν στους δρόμους από τις παραμονές της αποκριάς αλλά και την Καθαρά Δευτέρα, δημιουργώντας πανδαιμόνιο με τους ήχους των κουδουνιών και χορεύοντας το δικό τους ξέφρενο αποκριάτικο χορό.

ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΟΙ ΧΟΡΟΙ

Αράπικος

Ήταν ένας εύθυμος, σατυρικός και «ελευθεριάζων» χορός (όπως τον χαρακτηριζει ο δάσκαλος και λαογράφος Στ. Αποστολάκης στο βιβλίο του «Τα λαογραφικά του χορού στη Δυτική Κρήτη»). Σύμφωνα με τους ερευνητές Γιάννη Παναγιωτάκη και Γιώργη Λαγκαδινό ,ο αράπικος χορευόταν σε όλη την Κρήτη. Μερικές φορές μάλιστα κατέληγαν σ\’ αυτόν, τα ξημερώματα, ακόμη και γαμήλια γλέντια!

Όταν είχαν αποχωρήσει τα γυναικόπαιδα, οι τελευταίοι άντρες γλεντιστάδες επιδίδονταν στον αράπικο, μιμούμενοι ερωτικές κινήσεις ανάμεσα σε άντρα και γυναίκα (δυο μεταμφιεσμένοι άντρες, ο ένας σε γυναίκα κι ο άλλος, «μουζωμένος», δηλαδή μουτζουρωμένος, σε «αράπη»), και συμβόλιζαν έτσι την έντονη ερωτική επίδοση του νεόνυμφου ζευγαριού (που κι αυτό είχε ήδη αποχωρήσει για ύπνο). Η μίμηση αυτή δεν εθεωρείτο προσβλητική, γιατί ξεσπούσαν σε ευχετικά επιφωνήματα «άντε και καλούς απογόνους» κ.τ.λ.

Συνήθως βέβαια, όπως φαίνεται, ο αράπικος χορευόταν τις απόκριες. Η μορφή του παραπέμπει καθαρά σε αρχαία διονυσιακά δρώμενα, σε γιορτές γονιμότητας για τη φύση κ.τ.λ., πράγμα που δεν είναι ασυνήθιστο στην Κρήτη, όπως και σε όλη την Ελλάδα βέβαια. Ανάλογα δρώμενα με έντονα στοιχεία αρχαίων τελετών γονιμότητας (π.χ. ψεύτικα γενητικά όργανα κρεμασμένα σε μεταμφιεσμένους ή σε ανδρείκελα, δηλαδή ομοιώματα ανθρώπων) παρατηρούνται και σε άλλα κρητικά αποκριάτικα έθιμα, όπως ο «Καντής» στην επαρχία Αμαρίου και ίσως και αλλού, που σατιρίζει τον Τούρκο ιεροδικαστή (καδή). Αλλο αποκριάτικο έθιμο με στοιχεία ερωτικής σάτιρας (δηλαδή γονιμικά στοιχεία) είναι ο «Καουκάς», που γίνεται ακόμη, μερικές φορές, στο Μελιδόνι Μυλοποτάμου του νομού Ρεθύμνης (αρπαγή κοπέλας από σαρακηνό και εικονικός γάμος) κ.λ.π. Ίσως λοιπόν ο αράπικος δεν είναι «εισαγόμενος» χορός, αλλά κατάλοιπο αρχαίων εθίμων, και το όνομά του να προέρχεται από τη μεταμφίεση του συμβολικού «άντρα» σε «αράπη». Η μεταμφίεση αυτή οφειλόταν πιθανόν στην ιδέα για την …έντονη σεξουαλική επίδοση των κατοίκων της Αφρικής, που ήταν γνωστοί στην Κρήτη μόνον ως δούλοι, αχθοφόροι ή κουρσάροι πολεμιστές, και φυσικά ήταν αδύνατον να προσεγγιστούν με τα σημερινά κοινωνικά και πολιτισμικά δεδομένα (δεν υπάρχει, δηλαδή, ρατσισμός σ\’ αυτή την παλιά αντιμετώπιση, αλλά οφειλόταν σε ιστορικές και κοινωνικές συγκυρίες – τις ίδιες που προκάλεσαν και τη μορφή του «αράπη»-στοιχειού των παραμυθιών του παλιού καιρού)…

Zερβόδεξος

Ένας ένας εύθυμος και κωμικός χορός και ταιριάζει με το πνεύμα των Αποκριών.

Ονομάζεται ζερβόδεξος γιατί οι χορευτές χορεύουν πότε με κατεύθυνση προς τα ζερβά (αριστερά) και πότε προς τα δεξιά. Η αλλαγή της πορείας γίνεται όταν ο λυράρης παίξει κάποιο συγκεκριμένο υψηλό φθόγγο. Οι συνεχείς αυτές στροφές συμβάλλουν στην εύθυμη ατμόσφαιρα του χορού, πολύ περισσότερο όταν, συχνά, ο λυράρης «κατευθύνει» τους χορευτές έξω απο το καφενείο ή την πλατεία, όπου γίνεται το γλέντι ή πάνω σε τοίχους, σε ρυάκια κ.λ.π.

Στο χορό λέγονταν συνήθως σατιρικές μαντινάδες (πολλές με αποκριάτικο θέμα), όπως οι παρακάτω:

Ηρθανε πάλι οι γι-Αποκρές κι όλοι κουζουλαθήκαν

κι οι γράδες κι οι μπαμπόγριες σαν κοπελιές ντυθήκαν.

Τσι μηζηθρόπιτες θωρώ απάνω στο τραπέζι

μα η κοιλιά μου ειν’αδειανή και σαν τη λύρα παίζει.

Ελάστε να γλεντήσομε, μασκάρες να ντυθούμε

τσι κουζουλούς να κάνομε, να μην κουζουλαθούμε!

Απόσταν εγεννήθηκα δεν ήφαγα λαζάνια (είδος ζυμαρικού)

μα τσ’αποκρές τα ψήσαμε κι ήφαγα δυο καζάνια.

Ήφυγε δα κι η γι-αποκρά, με γλέντια με τραγούδια,

και ήρθεν η Σαρακοστή μ’ελιές και με λουμπούνια!

Ο Λαζανάς ψυχομαχεί κι ο Μακαρούνης κλαίει

κι ο Κρόμμυδος σουσουραδεί και στο τραπέζι βγαίνει!

Ο Κρέως εξεψύχησε κι ο Τύρος αποθαίνει

και ο καημένος ο Κουκιάς μεσ’ στο τραπέζι μπαίνει.